De bestrijding van syfilis anno 1706

Titelpagina van Genees en heelkonstige redevoeringe van de Spaanse pokken. Amsterdam, 1706.

Seks en het dodelijke gevaar van geslachtsziekten

Tot de ontdekking van penicilline in 1928 was seks levensgevaarlijk. Het kon leiden tot diverse geslachtsziekten waar nauwelijks een remedie tegen was. Met name syfilis was eeuwenlang een gevreesde ziekte die ontelbare slachtoffers maakte. De gruwelijkste effecten kwamen vaak pas lang na de besmetting aan het licht, als de ziekte het brein had aangetast en ernstige geestelijke aftakeling veroorzaakte.

Syfilis en de wisselende namen door de eeuwen heen

De aandoening was bekend onder allerlei namen die veel zeiden over de internationale betrekkingen in vroegmodern Europa: de Fransen noemden haar de Engelse ziekte; de Engelsen de Franse ziekte. De Russen spraken van Poolse ziekte, de Polen van Russische ziekte, en ergens anders was de ziekte bekend als Chinese pokken. In de Nederlandse republiek gebruikte men, weinig verrassend, de term Spaanse pokken, of simpelweg pokken.

Behandelingen die erger waren dan de ziekte zelf

Eeuwenlang was de behandeling vaak net zo erg als de kwaal. Een typische behandeling bestond uit een zalfje van kwik(!) en zaagsel van de guaiacum ("pokhout"); niet zelden leidde deze behandeling tot de dood van de patiënt.

De levensgevaarlijke remedie van Yvo Gaukes

Yvo Gaukes, een arts uit Emden, hanteerde een variant op dit smeersel. In 1703 publiceerde hij een boekje over de behandeling van syfilis en enkele andere geslachtsziekten: Genees en heelkonstige redevoeringe van de Spaanse pokken.

Zijn voornaamste remedie was een drankje bestaande uit kwik(!), aangevuld met enkele andere ingrediënten zoals Spaanse vlieg (een oliekever) en guaiacum, het geheel gezoet met brandewijn. Gaukes beweert in zijn verhandeling op deze wijze al vele patiënten in drie tot vier weken te hebben genezen.

De risico’s van kwiktherapieën

Hij waarschuwt echter ook voor bijwerkingen ("toevallen") bij een te hoge dosis:

"Dese toevallen zyn, eene groote swellinge in den geheelen mond en keel, die verstikkinge dreigt; eene verrottinge onder de tonge, van binnen in de wange, in het tandvlees, enz. waer door onlydelyke pyne, bloeden, uitvallen van de tanden, bedervinge der kas, enz. konnen ontstaen."

Deze bijwerkingen waren patiënten natuurlijk ook niet ontgaan en aan het begin van de 18e eeuw was er twijfel ontstaan over het gebruik van kwik. Gaukes verdedigt zijn methode echter met verve:

"Dewyl dusdanige deftige uitwerkingen, om nog meer andere voor by te gaen, van het gebruik des kwiks, tegen de pokken en poksiekten worden bevonden behoort men den kwik, schoon door zyn misbruik wel swaere toevallen, ja de dood ontstaen, zo verderflyk niet uit te kryten, maer liever te denken, dat het misbruik het gebruyk niet wegneemt."

Andere geslachtsziekten en hun pijnlijke remedies

Naast syfilis behandelde Gaukes ook andere geslachtsziekten, zoals:

• Klapoor (een venerisch gezwel)

• Chancre

• Pokkool

• Drupert

• Sandkloot (zwelling van de testikel)

• Spaanse kraag

Sommige behandelingen waren bijzonder pijnlijk. Zo adviseerde Gaukes bij een "vleesgewasje" in de pisbuis het gebruik van een loden pijpje, dat steeds door een dikker exemplaar vervangen moest worden tot het gezwel was verdwenen.

De publicatie en verspreiding van Gaukes' werk

De eerste druk van Gaukes' verhandeling verscheen in 1703 bij de Amsterdamse boekverkoper en uitgever Timotheus ten Hoorn, die grossierde in populair drukwerk, porno en verhandelingen over geslachtsziekten.

Van de eerste druk lijkt slechts één exemplaar te zijn overgeleverd (in de UB van Gent). In 1706 bracht Ten Hoorn een "Tweede druk" op de markt. Dit blijkt echter een titeluitgave van de eerste druk te zijn, voorzien van een nieuwe titelpagina. Hiervan lijken slechts drie exemplaren te zijn overgeleverd (inclusief het onderhavige).