Hoe ga je om met oude boeken? Enkele tips voor aanstormende verzamelaars

Mensen van mijn generatie kunnen zich ongetwijfeld Boudewijn Büch nog herinneren, die met kenmerkend pathos steevast witte handschoentjes aantrok als hij op TV een boek liet zien. Witte handschoenen en (oude) boeken zijn echter gezworen vijanden. Maar hoe heurt het dan wel? Hieronder volgen enkele nuttige tips om boeken en aanverwant materiaal te gebruiken zonder ze te beschadigen.

Een (oud) boek pak je niet vast met handschoenen aan. Foto: Smithsonian Libraries and Archives. De eigenaren van de afgebeelde handen zijn Liz O’Brien en Kirsten van der Veen.

Het hanteren van (oude) boeken

Zoals gezegd zijn witte handschoenen overbodig bij het hanteren van oude boeken. Sterker: het dragen van handschoenen maakt de kans dat je papier beschadigt juist groter. Probeer eens een 17e-eeuws boek door te bladeren met handschoenen aan. Dat is onmogelijk zonder het papier te scheuren. Let bij het hanteren van (oude) boeken op de volgende zaken:

• Schone, droge handen: Dus was en droog je handen grondig voordat je boeken aanraakt.

• Ondersteun de rug: Forceer een boek nooit plat open. Gebruik een boekensteun of kussen om de rug te ondersteunen, vooral bij grotere werken is dat van belang. Hoe kom je dan aan zo’n kussen? Onder andere bij GWM in Duitsland.

• Beperk direct contact: Trek niet met je vinger aan de bovenkant van de rug om een boek uit de kast te pakken, maar pak het boek vast over de rug aan beide platten zodat je de rug niet beschadigt.

Een oud boek ligt graag op een kussen.

Optimale Bewaaromstandigheden

Boeken zijn gevoelig voor omgevingsfactoren. Zo creëer je de ideale bewaaromgeving:

• Temperatuur en vochtigheid: Bewaar boeken bij voorkeur in een stabiele omgeving met temperaturen tussen 16-21°C en een luchtvochtigheid van ongeveer 40-50%. Papier gedijt niet goed bij een hoge relatieve luchtvochtigheid—het gevreesde papiervisje daarentegen juist wel. Probeer daarom de relatieve luchtvochtigheid onder 55% te houden (dat is ook beter voor je gezondheid).

• Vermijd direct zonlicht: UV-licht kan banden en stofomslagen verbleken. Bewaar boeken daarom in een schaduwrijke ruimte. Je kunt ook UV-werende folie op de ramen aanbrengen.

• Boekenkasten: Plaats boeken rechtop op stevige (en gladde!) planken. Voor grote boeken is plat opbergen beter om druk op de rug te vermijden. De bekende reusachtige kunstboeken van Taschen bijvoorbeeld hebben vaak een boekblok dat eigenlijk te zwaar is voor de rug. Als je die rechtop zet, trekt na verloop van tijd de rug hol, en bovendien ontstaat er te veel druk op de schutbladen, die dan kapot scheuren.

Als je kant-en-klare boekenkasten aanschaft, let dan goed op het gebruikte materiaal. Veel kasten zijn gemaakt van spaanplaat, en dat gaat in veel gevallen doorbuigen. Massief hout of metaal zijn betere, zij het duurdere alternatieven. Als de planken niet te breed zijn (maximaal 80 cm), is MDF een gunstig materiaal, dat je bovendien goed kunt schilderen. Verder is het handig als je de planken in hoogte kunt verstellen, anders heb je bij kunstboeken te weinig ruimte en bij romans veel te veel. Het beste is natuurlijk om zelf een kast op maat te bouwen (of te laten bouwen); de doe-het-zelver is hier dus in het voordeel.

Bescherming van Boeken

Neem deze maatregelen om schade te voorkomen:

• Mylar dust jacket covers: Stofomslagen zijn vaak waardevoller dan het boek zelf. Ze zijn echter ook kwetsbaar. Om ze goed te beschermen, is er zuurvrij polyester op de markt dat je om de omslagen kunt vouwen. Dit beschermt het omslag niet alleen tegen vet en vuil, maar zelfs tegen UV straling. Je kunt het ook gebruiken om boeken zonder stofomslag te beschermen. Er zijn verschillende varianten op de markt (met en zonder papier); de variant die Brodart op de markt brengt, is populair. Het is een beetje friemelen om het polyester goed te vouwen, maar het is de moeite waard.

• Zuurvrije hoezen: Voor prenten, foto’s, efemeer drukwerk en dunne pamfletjes kun je een zogeheten ‘mylar sleeve’ gebruiken. Zelf gebruik ik degene die PEL op de markt brengt.

• Zuurvrije dozen: Uiteraard kun je kwetsbaar materiaal ook bewaren in zuurvrije dozen, die het materiaal beschermen tegen allerlei invloeden van buitenaf.

  
  

Een loterij biljet in een zuurvrij hoesje.

Schoonmaken en Onderhoud

Controleer je boeken regelmatig op tekenen van schade, zoals losse banden, insectenactiviteit (het gevreesde papiervisje) of verkleuring. Zie je schimmel? Isoleer het boek onmiddellijk en raadpleeg een conservatie-expert. Schimmel verspreidt zich snel en kan een hele collectie aantasten.

Reparatie en Restauratie

De tijd waarin oude, beschadigde boeken zonder pardon werden voorzien van een spiksplinternieuwe band ligt gelukkig ver achter ons. Tegenwoordig willen we boeken zoveel mogelijk in authentieke staat houden. Maar je wilt natuurlijk ook voorkomen dat schade verergert. Een goede restaurator kan ik zo'n geval uitkomst bieden.

Het restaureren en conserveren van boeken en manuscripten is een vak waaraan een serieuze studie vooraf gaat. Een restaurator kan materiaal zo behandelen dat het goed bewaard blijft en veilig gebruikt kan worden. Er is hierbij heel veel mogelijk. Ga dus niet zelf zitten rommelen met lijm en plakband, maar laat je adviseren door een expert (bijvoorbeeld Restauratie Nijhoff Asser, Henk Linde of Nathasha Herman).

Boeken in hun natuurlijk habitat, waar ze het gelukkigst zijn.

Verzekering en Catalogisering

Bescherm tot slot je investering door je collectie te verzekeren en goed bij te houden.

Verzekering: Overweeg een speciale verzekeringspolis voor zeldzame boeken om schade door diefstal, brand of water te dekken.

Catalogisering: Houd gedetailleerde gegevens bij van elk boek, inclusief foto’s, aankoopinformatie en conditiebeschrijvingen. Niet alleen weet je dan precies wat je hebt, het is ook handig bij verlies of verkoop. Daarvoor bestaat allerlei software, zowel gratis als flink prijzig. Een handige gratis optie is Obvibase: een eenvoudige database die je gemakkelijk zelf kunt inrichten.