Dit moet je weten over opbouwformules

Wat zijn opbouwformules?

In bibliografieën en catalogi ben je ze misschien wel eens tegengekomen: 'opbouwformules' (ook wel 'collatieformules'). Dit is er één: 8°: π² *⁴ A-B⁸ χ C-X⁸ Y(-Y8) Z-Bb⁸ Cc⁸(±C4). Als je hierbij denkt "Wat in Gutenbergs naam is dit?!", dan is dit artikel voor jou bedoeld.

De term opbouwformule is afkomstig uit de codicologie en de analytische bibliografie. Veel beter dan de paginering (waarin zetters vaak fouten maakten) laat een opbouwformule zien hoe een boek is opgebouwd. Ik zal hier de codicologie buiten beschouwing laten en mij focussen mij op gedrukte boeken.

Katernsignaturen: de basis van opbouwformules

Boeken uit de handpersperiode waren opgebouwd uit katernen die op de rectozijde in de ondermarge werden voorzien van een zogeheten 'karternsignatuur': de letters A-Z (behalve J, U en W) en steeds vanaf het tweede blad gevolgd door een Arabisch cijfer. Dus het eerste katern werd gesigneerd met A, het tweede met B, enzovoort. Het voorwerk (voorwoord, opdracht, etc.) was vaak alternatief gesigneerd, bijvoorbeeld met een * of een †.

Een katernsignatuur in een 18e-eeuws boek.

In Nederland was het, anders dan in veel andere landen, gebruikelijk om de katernen tot één blad over het midden te signeren. Dus als een katern uit acht bladen bestond, werden de eerste vijf voorzien van een katernsignatuur: A, A2, A3, A4 en A5. Als het hele alfabet gebruikt was, begon men met een nieuwe reeks, veelal met dubbele letters: Aa, Bb, enz. Zie afbeelding hieronder.

Hoe lees je een opbouwformule?

Een simpele opbouwformule zou er zo uit kunnen zien: A-Z⁴. Dat beschrijft dus een boek bestaande uit 23 katernen van elk vier bladen, dus in totaal 92 bladen oftewel 184 bladzijden. Het aantal bladen per katern geven we dus aan met cijfers in superscript. Dit zijn altijd even cijfers, aangezien ze de wijze weergeven waarop een vel gevouwen werd.

Een dubbele katernsignatuur in een 18e-eeuws boek.

Soms werden er echter ook bladen verwijderd, vervangen of tussengevoegd, waardoor de structuur van een boek ingewikkelder werd:

Verwijderd blad: (aangegeven met het - teken)
Toegevoegd blad: (+)
Vervangen blad (cancel): (±)
Ongesigneerde bladen aan hoofdwerk: Griekse letter χ
Ongesigneerde bladen aan voorwerk: Griekse letter π

Voorbeeld van een complexe opbouwformule: π² A-B⁸ C⁸(-C8) D⁸(±D4) E-F⁸ G⁸(G4+χ) H⁶.

Aanvullende details in opbouwformules

Soms worden extra details toegevoegd om nog specifieker te zijn:

Gesigneerde bladen per katern: [$5 (- A1, B5)]
Formaat van het boek: altijd voor de opbouwformule vermeld (bijv. 8°)

Een volledige opbouwformule zou er zo uit kunnen zien: 8°: π² *⁴ A-B⁸ χ C-X⁸ Y(-Y8) Z-Bb⁸ Cc⁸(±C4) [$3 (-*1)].

Bij dikke boeken worden alfabetreeksen soms meerdere keren herhaald, bijvoorbeeld zes keer dezelfde letter: 'Aaaaaa', wat vereenvoudigd wordt weergegeven als '6A'.

Bladen en paginering

Na de opbouwformule volgt de paginering en het totaal aantal bladen, inclusief foutief genummerde pagina's:

Voorbeeld: 8°: *⁸ A-Ff⁸; 240 bladen = pp. [16], 448, [16] (313 gep. als 213, 357 als 157).

Hierbij valt op dat:

De eerste 16 bladzijden niet gepagineerd zijn en daarom tussen vierkante haken [ ] staan.
De zetter fouten heeft gemaakt in de paginering, aangegeven tussen ronde haken ().

Waarom zijn opbouwformules belangrijk?

Het correct kunnen lezen en interpreteren van opbouwformules is essentieel voor bibliografen, catalogiseerders en boekverzamelaars. Dit helpt bij:

Het controleren van de compleetheid van een boek.
Vergelijking met bibliografieën voor authenticiteit.
Herkennen van afwijkingen, zoals ontbrekende of toegevoegde bladen.

Hoewel deze methode uit de handpersperiode stamt, kan ze ook worden toegepast op boeken uit de machinepersperiode.

Meer informatie over opbouwformules is te vinden in de onderstaande twee standaardwerken (die sowieso niet in je boekenkast mogen ontbreken):

Fredson Bowers. The Principles of Bibliographical Description. Princeton University Press, 1946. Koop hier een exemplaar.

Philip Gaskell. A New Introduction to Bibliography. Oxford University Press, 1972. Koop hier een exemplaar.