17e-eeuws manuscript over Johan van Oldenbarnevelt ontdekt

Een lofzang op Johan van Oldenbarnevelt

Enige tijd geleden verwierf ik een intrigerend 17e-eeuws manuscript getiteld Op d'afbeelding van Iohan van Oldenbarnevelt. Dit document bevat een getekend portret van Johan van Oldenbarnevelt met daaronder een achtregelig gedicht. Het portret is duidelijk gebaseerd op de gravure van Willem Jacobsz. Delff uit 1617, die weer is afgeleid van het beroemde schilderij van Michiel van Mierevelt.

Het gedicht prijst Van Oldenbarnevelt als een "Staats-Martelaar" en lijkt rond 1650 te zijn geschreven. Dit maakt het een belangrijke bron voor de politieke onrusten in de Nederlandse Republiek in de tweede helft van de zeventiende eeuw.

Johan van Oldenbarnevelt: staatsman en martelaar

Johan van Oldenbarnevelt (1547–1619) was een sleutelfiguur in de Nederlandse Opstand tegen Spanje. Als Landsadvocaat van Holland vanaf 1586 groeide hij uit tot een van de machtigste mannen van de Republiek, gesteund door stadhouder Maurits van Nassau. Hij domineerde jarenlang de Nederlandse diplomatie en politiek.

Toenemende religieuze spanningen tussen de Gomaristen (contraremonstranten) en de Arminianen (remonstranten) leidden echter tot een crisis. Van Oldenbarnevelt, een aanhanger van de remonstranten, kwam tegenover Maurits te staan. In 1619 werd hij gearresteerd, berecht en op 13 mei van dat jaar ter dood veroordeeld. Nog diezelfde dag werd hij onthoofd.

Michiel Jansz van Mierevelt (werkplaats van), Portret van Johan van Oldenbarnevelt (1547-1619), in of na c. 1616. Rijksmuseum Amsterdam

Het gedicht: lofzang op een staatsmartelaar

Zoals gebruikelijk in de Nederlandse Republiek leidde deze affaire tot een pamflettenoorlog, waarin Van Oldenbarnevelt werd bekritiseerd of geprezen (of in sommige gevallen beide). In het huidige gedicht wordt Van Oldenbarnevelt geprezen als een "staats-Martelaar", die zijn land ijverig heeft gediend:

Op d’Afbeelding van 

IOHAN VAN OLDENBARNEVELT;

Advocaat van den Hove van Hollant.

Dit 's d Oldenbarnevelt; di in den Krijg en vrede

Zijn goet en bloet, ten diinst van’t Vaderlant, bestede;

Di Hollants eer bewaarde, en voor haar Vrijhijt sprak;

Di Spanjens dwinglandij en Maurits hoogmoet brak;

Di gelt verschafte en Raat; di zonder schult moest sneven,

En op het Hof-schavot verlaten kop en leven;

Verdoemt van Bastaard-Raat, als was hij een verraâr;

Di Got de wraak beval, en stiirf Staats-Martelaar.

Het gedicht en portret verschenen in verschillende plano’s, waaronder in de reeks Namen der vier-en-twintig gedelegeerde rechters van den advokaat Johan van Oldenbarnevelt. Op basis van uitgebreid watermerkonderzoek toonde historicus Maureen Warren aan dat deze publicaties waarschijnlijk rond 1658 verschenen, ondanks eerdere datering op 1619 door Frederik Muller.

Het huis in Amersfoort waar Johan van Oldenbarnevelt opgroeide.

Verboden prenten

Het is onwaarschijnlijk dat deze prenten direct na Van Oldenbarnevelts executie verschenen. Op 19 november 1619 verbood de Staten-Generaal de verkoop van zijn portretten en nam zelfs drukplaten in beslag. Warren stelt dat de prenten waarschijnlijk werden uitgegeven door de Rotterdamse remonstrant Johannes Naeranus, die na 1619 in ballingschap ging en in 1634 terugkeerde.

Tussen 1663 en 1664 barstte opnieuw een pamflettenoorlog los tussen orangisten en staatsgezinden. Sommige uitgevers publiceerden het gedicht naast een tegenhanger waarin Van Oldenbarnevelt als een "hoogmoeds Martelaar" werd afgeschilderd. De meeste van deze publicaties, onterecht door Knuttel op ca. 1625 gedateerd, dragen dezelfde titel als dit manuscript.

Op d'afbeelding van Joan van Oldenbarnevelt. Allard Pierson, OTM: Pr. H 35. Bevat ook Vondels gedicht 'Gesprek op het graf van wijlen den heere Joan van Oldenbarnevelt'.

Conclusie

Dit manuscript is mogelijk in remonstrantse kringen verspreid vóór de publicatie van de prenten in de jaren 1660. Het kan zelfs ouder zijn en dateren uit het Eerste Stadhouderloze Tijdperk (1650-1672), toen het illegaal was om Van Oldenbarnevelts portretten of teksten ter verdediging van hem te drukken. Dit maakt het tot een zeldzaam en historisch waardevol document dat nieuw licht werpt op de politieke verdeeldheid van de Nederlandse Republiek.

Zie verder: Knuttel, Pamfletten 2903-2905; Muller, Historieplaten 1374 (vol. 1, p. 175); Schuytvlot 279-280; Unger 756-757; Warren, Politics, Punishment, and Prestige: Images of Oldenbarnevelt and the States Party in the Dutch Republic, 1618-­1672 (Evanston 2015; ongepubliceerde dissertatie, Northwestern University), pp. 174-188.